«Αν δεν ήμουν Παπανδρέου, θα δούλευα σε γκέτο»

• Το πρώτο ταξίδι στην Ελλάδα, το «βαρύ χέρι» του Γέρου, τα μεταπτυχιακά στη Σουηδία και οι αποδράσεις στην Πάρο
• Άγνωστα στιγμιότυπα από τη ζωή ενός Πρωθυπουργού... που δεν ήθελε να γίνει πολιτικός

Ήταν ξημέρωμα Σαββάτου, μία εβδομάδα μετά τις ευρωεκλογές, όταν ο Γιώργος Παπανδρέου έφτανε στο λιμάνι του Πειραιά. Μαζί του στο χρυσαφί υβριδικό αυτοκίνητο ήταν η γυναίκα του, η Άντα. Οι ναυτεργάτες ξαφνιασμένοι έσπευδαν να χαιρετίσουν τον χαμογελαστό πολιτικό. Έξι μέρες πριν ήταν ο μεγάλος νικητής των εκλογών, αλλά τώρα ήταν ένας από τους πρωινούς εκδρομείς- ο πιο ορεξάτος μάλλον.

Πενήντα χρόνια πριν στο ίδιο λιμάνι ένας άλλος Παπανδρέου, ο Γέρος της Δημοκρατίας, ήταν αυτός που περίμενε το πλοίο. Υπερωκεάνιο από την Αμερική. Επιβάτες εκατοντάδες και ανάμεσά τους ο Ανδρέας, η Μαργαρίτα, ο Γιώργος, ο Νίκος, ο Αντρίκος, η Σοφία. Όλη η οικογένεια μαζί. Ο Γιώργος ήταν τότε 6- 7 χρόνων. Ήταν η πρώτη φορά που ερχόταν στην Ελλάδα και η πρώτη φορά που θα συναντούσε τον ξακουστό παππού του. Ιδού πώς μου περιέγραψε κάποτε εκείνο το πρώτο του ταξίδι προς την Ελλάδα, ο σημερινός Πρωθυπουργός. «Είχαμε ξεκινήσει από τη Νέα Υόρκη. Ταξιδεύαμε 14 ημέρες. Ήμασταν και τα τέσσερα παιδιά μαζί σε έναν κόσμο μυθικό. Κλεισμένοι μέσα στο πλοίο, αλλά ελεύθεροι. Είχαμε μάθει όλα τα σημεία του πλοίου, τα αμπάρια, τις μηχανές, τις κουζίνες, τους κινηματογράφους. Φτάνουμε στον Πειραιά και βλέπουμε να φτάνει στην προβλήτα ένα μαύρο αμάξι, αμερικανικό, λίγο παλιό, και να βγαίνει ένας άντρας ψηλός με καπέλο. Το πρώτο που έκανε ήταν να μας πιάσει το μάγουλο, να μας το στρίψει και να μας χαστουκίσει! Μεγάλο χέρι και βαρύ. Τα ΄χασα. Αυτό στην Αμερική δεν ήταν χαιρετισμός, δεν μπορούσαμε να καταλάβουμε. Στην Αμερική δεν σε πλησίαζαν καν. Στην Ελλάδα σφαλιάρα και μετά αγκαλιά. Αλλά τον αγαπήσαμε πάρα πολύ τον παππού μας, γιατί ήταν πολύ ζεστός άνθρωπος, πάντα ρωτούσε για εμάς, πηγαίναμε κάθε Σάββατο και τον βλέπαμε στο Καστρί».

Η συνέχεια είναι γνωστή. Ο μικρός Γιώργος ακολούθησε στις αρχές της δεκαετίας του ΄60 τον Γέρο της Δημοκρατίας στις εκστρατείες του στην Αχαΐα, μέχρι που το 1967 η μητέρα του τον έβαλε σε ένα αεροπλάνο με προορισμό την δική της γενέτειρα, το Σικάγο. Λίγες μέρες πριν, η Αστυνομία τον είχε πιάσει να γράφει συνθήματα στους δρόμους. Και στο κολέγιο είχε προλάβει να πλακωθεί με έναν Λιάπη (ήταν στα χρόνια του Ανένδοτου Αγώνα, αλλά κανείς, ούτε ο ίδιος, δεν θέλει να πει ποιος από τους Λιάπηδες ήταν).

• Η περιπλάνηση.

Η περιπλάνησή του στον κόσμο (Σουηδία, Καναδάς, Μασαχουσέτη, Λονδίνο) θα κρατήσει δέκα χρόνια. «Αν δεν ήμουν Παπανδρέου, θα ήθελα να δουλεύω σε γκέτο μαύρων», θα μου εξομολογηθεί κάποια στιγμή ο κοινωνιολόγος Γιώργος Παπανδρέου, αναπολώντας αυτή την περιπετειώδη δεκαετία. Συνομιλούσαμε ενώ ταξιδεύαμε με το κυβερνητικό Φάλκον για τη Γαλλία. Ήταν ήδη υπουργός Εξωτερικών, η δερμάτινη τσάντα του ήταν ασήκωτη από τους φακέλους και στο σπαστό τραπεζάκι είχε ακουμπήσει ένα υπερσύγχρονο Μini Disk γεμάτο «μουσικές».

«Από την οικογένεια όταν έκανα τα μεταπτυχιακά δεν πήρα δραχμή. Δεν ήθελα να πάρω. Ήταν συμφωνία: “Θα πάω να κάνω μόνος μου μεταπτυχιακά”». Δούλεψε λοιπόν ως μετανάστης- κυρίως στη Σουηδία, τη χώρα όπου οι πρωθυπουργοί κυκλοφορούν χωρίς φρουρά στους δρόμους. Μου είχε διηγηθεί μάλιστα ο Γιώργος Παπανδρέου πόσο είχε εντυπωσιαστεί όταν συνάντησε μια μέρα τον Ούλοφ Πάλμε φορτωμένο με σακούλες σούπερ μάρκετ.

Τώρα όμως- στην ιστορία που άρχισα να σας γράφω- είναι στο πλοίο που ταξιδεύει για Πάρο. Ένας μόνο αστυνομικός από τη φρουρά του παρακολουθεί διακριτικά τις ατέλειωτες χειραψίες του με τους καλοκαιρινούς εκδρομείς. «Πώς πάμε;». Αυτό είναι το αγαπημένο του ερώτημα προς αυτούς που το πρόσωπό τους μαρτυρά μια ενδιαφέρουσα ζωή. Και είναι ικανός να σταθεί εκεί- στην κουπαστή, στην ουρά για το καφέ, στο βιβλιοπωλείο, πάνω από το ζευγαράκι που γρατζουνάει μια κιθάρα- και να ακούσει μια ιστορία. Όσο πιο πρωτότυπη η ιστορία τόσο περισσότερη ώρα θα μείνει. Τα ίδια έκανε και στη Λαϊκή Επιμόρφωση, στα μέσα της δεκαετίας του ΄80. Αξιοποιούσε κάθε ευκαιρία για να ακούσει τους «απόκληρους» εκείνης της εποχής. Τσιγγάνους, μουσουλμάνους, εξαρτημένους από ουσίες, φυλακισμένους, ανύπαντρες μητέρες. Σε κάθε παραμελημένη κοινωνική ομάδα ήθελε να στήσει και ένα Κέντρο Λαϊκής Επιμόρφωσης, άλλοι να μάθουν γράμματα και άλλοι μια τέχνη. Κάπως έτσι κατέληξε να υπερασπίζεται ως υπουργός αυτούς που κάποιοι σύντροφοί του δεν ήξεραν καν ότι υπάρχουν. Όταν ως υπουργός Παιδείας θέσπισε ποσόστωση στα ελληνικά πανεπιστήμια για τα παιδιά της μειονότητας στη Θράκη- μέχρι τότε έφευγαν όλα για την Τουρκία- κάποιοι πρασινοφρουροί στην Αθήνα τον κατήγγειλαν ότι παραδίδει τα ελληνικά πανεπιστήμια στους ισλαμιστές. Οι δικές του ανησυχίες πάντως ήταν άλλες: «Αποδειχθήκαμε ως ΠΑΣΟΚ ανήμποροι να κόψουμε τους γόρδιους δεσμούς με τον συγκεντρωτισμό, τις πελατειακές σχέσεις και τον κρατισμό. Φανήκαμε ανήμποροι και αντί να αλλάξουμε τις δομές της εξουσίας τις χρησιμοποιήσαμε. Και αυτές μας αφομοίωσαν και μας αλλοίωσαν». «Και με ποιους θα κυβερνήσετε αφού ένα μεγάλο τμήμα του ΠΑΣΟΚ έχει αλλοιωθεί από την εξουσία;», τον ρώτησα την πρώτη φορά που διεκδίκησε την πρωθυπουργία.

• Ο ιδανικός υπουργός.

«Θα χρησιμοποιήσω νέους ανθρώπους με καινοτόμες ιδέες. Πρόσωπα που μπορούν πραγματικά να εκπροσωπήσουν τις τάσεις της σημερινής κοινωνίας», μου είχε απαντήσει. «Περιγράψτε μου έναν άνθρωπο που θα επιλέγατε για υπουργό», είχα επιμείνει: «Έντιμος, ικανός, καινοτόμος, αποτελεσματικός, ειλικρινής. Θα χρησιμοποιήσω αυτούς που θεωρώ ότι είναι αξιόλογοι. Ιδιαίτερα ανθρώπους από τον χώρο της Αριστεράς ώστε να τους δοθεί η ευκαιρία να δοκιμαστούν. Εγώ δεν έχω ταμπού». Στο λιμάνι της Πάρου - για να επιστρέψω ξανά στην αρχική μας ιστορία- οι περισσότεροι ξαφνιάζονται που βλέπουν τον νικητή των εκλογών χωρίς κουστωδία να απολαμβάνει τον νησιώτικο αέρα. Το ίδιο και στο «δεξιό» ουζερί του «Τσαχπίνη» στη Νάουσα. Αθερίνα, ουζάκι και ο Παπανδρέου να προσπαθεί ξανά να μάθει «πώς βλέπει τα πράγματα» μια παρέα νέων γυναικών. «Τι θα ήθελες να αλλάξεις;», ρωτάει τη νεώτερη. Η Άντα χαμογελάει γιατί ξέρει ότι μόλις έχει αρχίσει μια κουβέντα που δεν θα τελειώσει αν ο Γιώργος δεν πάρει όλες τις απαντήσεις. Αυτό το ενδιαφέρον του «για τα εξωτικά πουλιά», για τους ανθρώπους που δεν συνωστίζονται στα κομματικά γραφεία, κάποιες φορές έχει βάλει σε περιπέτειες την πολιτική του και κάποιες άλλες την έχει απογειώσει. Στο ξενοδοχείο τους τελικά, στον «Αstera Ρaradise» της Νάουσας, θα φτάσουν με καθυστέρηση και ενώ το μεγάλο ψάρι που έχει παραγγείλει ο Γιάννης Ραγκούσης έχει αρχίσει να ξεραίνεται από το «ατέλειωτο» ψήσιμο. Στο φαγητό όμως ο Γιώργος Παπανδρέου δεν δίνει ποτέ μεγάλη σημασία. «Εμείς ξεκοκαλίζουμε το αρνί και αυτός κάνει τζόγκινγκ με τον γιο του, τον Ανδρέα, ή ακούει μουσική με τη Μαργαρίτα, την κόρη του», θα «διαμαρτυρηθεί» ένας φίλος, που πέρασε μαζί του κάποιες φορές το Πάσχα. Άλλωστε «ο πρόεδρος δεν τρώει εδώ και πολλά χρόνια κόκκινο κρέας- σπανίως τρώει και άσπρο- έχει καταργήσει παντελώς το βούτυρο ακόμη και το πρωί και προτιμά να ρίχνει στο φρυγανισμένο του ψωμί λίγο αγουρέλαιο» και βεβαίως απεχθάνεται τους καφέδες και τα τσιγάρα.

Όση ώρα δεν πέρασε στα τραπέζια αυτές τις δύο μέρες που έμεινε στην Πάρο, τις πέρασε στη θάλασσα. Όχι πια κάνοντας σερφ, αλλά κωπηλατώντας μόνος πάνω στην ιστιοσανίδα του και εξερευνώντας όλα τα κοντινά ακρωτήρια. Το πλαστικό αδιάβροχο χρονόμετρό του, το οποίο τον συνόδευε και στα φθινοπωρινά πολιτικά ντιμπέιτ και στην ορκωμοσία του Οκτωβρίου, ίσως να είχε ακόμη κάποιους κόκκους άμμου από τις θάλασσες του Αϊ-Γιάννη Δέτη.

«Μα μπορεί ένας υποψήφιος πρωθυπουργός να κυκλοφορεί με ποδήλατο;», τον «προκάλεσα» σε μια από τις τελευταίες μας συναντήσεις.

«Υπάρχει μια εντύπωση- χαμογέλασε- ότι ένας υποψήφιος πρωθυπουργός πρέπει να έχει ένα στυλ, κάπως σκληρό, κάπως πομπώδες... Εγώ όμως είμαι αυτός που είμαι. Όταν μπήκα στην πολιτική είπα ότι θα είμαι ειλικρινής με τον εαυτό μου κι αυτό είμαι. Γιατί ένας πρωθυπουργός πρέπει να έχει έναν στόμφο που να είναι υποτίθεται πρωθυπουργικός. Τι σημαίνει πρωθυπουργικός;».

«Εμείς ξεκοκαλίζαμε το αρνί και αυτός έκανε τζόγκινγκ με τον γιο του...», θυμάται ένας φίλος

Διηγείται πόσο είχε εντυπωσιαστεί όταν συνάντησε μια μέρα τον Ούλοφ Πάλμε φορτωμένο με σακούλες σούπερ μάρκετ

ΕΙΠΕ

• Ελεύθερη Ραδιοφωνία

«Και εγώ ως νέος άκουγα πειρατικούς σταθμούς και έχει φτάσει η στιγμή να παραδεχτούμε ότι υπάρχει πια ανάγκη στη χώρα μας για ελεύθερη ραδιοφωνία. Ιδιαίτερα η νεολαία έχει ανάγκη να εκφραστεί(...) Και αυτό σε μεγάλο βαθμό μπορεί να επιτευχθεί μέσα από πιο ελεύθερα ΜΜΕ». ΡΑΔΙΟΦΩΝΟ ΤΗΣ ΕΡΤ2, 1986. Απαραίτητη διευκρίνιση: τη συνέντευξη αυτή μου την είχε δώσει ο Γ.Π. όταν όλα τα άλλα «κυβερνητικά στελέχη του ΠΑΣΟΚ» είχαν ταχθεί εναντίον της «ελεύθερης ραδιοφωνίας».

• Sex, drugs, and... ευθανασία

«Δεν καταλαβαίνω γιατί τα ομοφυλόφιλα ζευγάρια δεν μπορούν να έχουν τα δικαιώματα που έχουν και τα υπόλοιπα. Όπως και η ευθανασία είναι μια υπόθεση που θα πρέπει να κριθεί ξανά από τη σύγχρονη κοινωνία. Το ολλανδικό μοντέλο θα έπρεπε ίσως να μας απασχολήσει. Στην υπόθεση της μαριχουάνας ξέρετε ότι οι απόψεις μου ήταν πιο προωθημένες. Η απαγόρευση δεν οδήγησε πουθενά». ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ «ΤΟ ΒΗΜΑ», 2000.

• Εκκλησία

«Το ότι η Εκκλησία και το κράτος είναι “ένα”, ζημιώνει την εκκλησία, ζημιώνει το κράτος. (...) Να αναγνωρίσουμε λοιπόν την κυρίαρχη θέση της ορθόδοξης Εκκλησίας, αλλά να υπάρξει η αρχή της ανεξαρτησίας της θρησκείας στη χώρα μας». ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ «ΚΛΙΚ», 1999.

• Κυβερνητικές συνεργασίες

«Ποτέ δεν είχα πρόβλημα με τις συμμαχικές κυβερνήσεις, παρ΄ ότι γνωρίζω ότι στην Ελλάδα η έλλειψη ανοχής στη διαφορετική άποψη δυσκολεύει τις συνεργασίες. Η λέξη συμβιβασμός στο ελληνικό πολιτικό λεξιλόγιο είναι ταυτισμένη με την ήττα. Σε άλλες χώρες η λέξη συμβιβασμός είναι επιτυχία». ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ «ΚΛΙΚ», 1999.

• Ο συγκεντρωτικός Ανδρέας

«Ήμουν υπέρ του πλουραλισμού των απόψεων. Όχι ότι ο Ανδρέας ήταν αντίθετος, αλλά πίστευε ότι για να λειτουργήσει το κόμμα, ιδιαίτερα τα πρώτα χρόνια, έπρεπε να υπάρχει μια γερή, συγκεντρωτική εξουσία. Εκ των πραγμάτων βεβαίως αυτό γινόταν και λόγω της προσωπικότητάς του. Ήταν τόσο ισχυρή προσωπικότητα, ακτινοβολούσε και τα επισκίαζε όλα». ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ «ΤΟ ΒΗΜΑ», 2000.

• Γιατί ψήφισε Σημίτη το ΄96

«Πάντα πίστευα ότι ένας οργανισμός επιβιώνει όταν προσαρμόζεται. Όταν μπορεί και επιλέγει πρόσωπα τα οποία πιθανόν να μην είναι η φυσική συνέχεια του παρελθόντος. Ο Σημίτης έφερνε έναν νέο αέρα, μια νέα προσέγγιση σε διάφορα θέματα. Αυτό λοιπόν ήταν χρήσιμο για το ΠΑΣΟΚ». ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ «ΤΟ ΒΗΜΑ», 2000.

• Μειονότητα Θράκης

«Πιθανώς κάποιοι να αισθάνονται ότι έχουν τουρκική καταγωγή, όπως άλλοι δηλώνουν Τσιγγάνοι και άλλοι Πομάκοι. (...) Δεν αμφισβητεί κανείς ότι υπάρχουν πάρα πολλοί μουσουλμάνοι τουρκικής καταγωγής. Βεβαίως, οι Συνθήκες μιλάνε για μουσουλμάνους. (...) Εάν δεν αμφισβητούνται τα σύνορα, ποσώς μ΄ ενδιαφέρει το αν ο ένας λέγεται μουσουλμάνος ή Τούρκος, Βούλγαρος ή Πομάκος. (...) Αν όμως ο όρος “τουρκική μειονότητα” χρησιμοποιείται από μια χώρα για να δημιουργήσει αναταραχές, για ν΄ αλλάξει τα σύνορα, τότε βεβαίως αυτός ο όρος δημιουργεί μεγάλο πρόβλημα». ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ «ΚΛΙΚ», 1999.

• Του ΣΤΑΥΡΟΥ ΘΕΟΔΩΡΑΚΗ, ΤΑ ΝΕΑ: Σάββατο 10 Οκτωβρίου 2009